In de residentiële zorg bestaat altijd een spanningsveld tussen de strategische en systeembehoeften van de organisatie en de wensen en behoeften van de bewoners. Met de instelling van cliëntenraden voorzag de overheid in een formele overlegstructuur tussen cliënten en managers en professionals.

Transformatief onderzoek bij Mosae Zorggroep

In 2012 promoveerde dr. Vivianne Baur aan de Vrije Universiteit van Amsterdam op het proefschrift ‘Participation & Partnership – Developing the influence of older people in residential care homes’. Dit proefschrift is grotendeels gebaseerd op onderzoek naar manieren waarop bewoners van verzorgingshuizen invloed kunnen uitoefenen op hun leefomgeving, dat zij sinds 2008 verrichte bij Mosae Zorggroep in Maastricht.

Dit onderzoek maakt deel uit van de Mosae Zorggroep leerstoel ‘Cliëntenparticipatie in de Ouderenzorg’ van prof.dr. Tineke Abma. Later werkte ze vanuit de vakgroep Metamedica van het VU Medisch Centrum.

In haar onderzoek stelde ze zich niet als afzijdig wetenschapper op, maar werd zelf een factor in de processen die ze onderzocht. Een vorm van ‘actieonderzoek’ die geschaard kan worden onder het paradigma van ‘transformatief onderzoek’.

“Bij transformatief onderzoek,” zegt Vivianne Baur, “kijk je niet slechts van een afstandje naar wat er speelt en wat er mis gaat om vervolgens aan te geven wat er anders moet. Bij transformatief onderzoek kijk je samen met de mensen over wie het gaat naar wat waardevol is, naar wat ze willen veranderen of versterken – en dat proces ondersteun je actief. Dat hele interactieve proces zelf is dan tevens het onderwerp van mijn onderzoek.

Als actieeonderzoeker ben ik dus heel nauw betrokken en heb ook een duidelijk waardegeladen standpunt. Je wilt meehelpen een positieve ontwikkeling teweeg te brengen. Je bent een soort katalysator voor het veranderproces, maar jij bent niet degene die bepaalt waar de verandering naartoe moet: dat zijn de mensen uit de praktijk zelf. Het werken vanuit de principes van transformatief onderzoek stelt mij in staat bruggen te bouwen: tussen wetenschap en praktijk; tussen wetenschappelijke kennis en menselijke bezieling; tussen leefwereld en systeem in organisaties; en tussen mensen.”

Iets positiefs bijdragen aan de maatschappij

"Dat ik het transformatief onderzoek noem is ook een keuze om me ergens onder te scharen; het is maar een etiket. Mij spreekt het aan omdat het past bij de manier waarop ik in de wetenschappelijke wereld terecht ben gekomen. Dat is niet omdat ik per se wilde promoveren, maar omdat ik iets positiefs wilde bijdragen aan de maatschappij. Voor het allereerste project dat ik mocht doen werd me gevraagd om dialoog te creëren tussen cliëntenraden en managers in de ouderenzorg, die allemaal hun eigen ervaringen en perspectieven hebben. Er waren spanningen en als onderzoeker moest ik zorgen dat er een leerproces ontstond en dat ze beter gingen samenwerken. Toen dacht ik, als dit onderzoek is, dan wil ik dat wel doen! Dit is heel anders dan in het klassieke onderzoeksparadigma, waarin je zaken van een afstand bestudeert. Ik sta er juist middenin.”

Hoe geef je cliënten invloed op hun omgeving?

Baur startte aanvankelijk met een onderzoeksproject gericht op verbetering van de communicatie tussen managers en cliënten en dat evolueerde naar meer beleidsmatig onderzoek. “Vervolgens kreeg ik de vraag of ik wilde promoveren bij Mosae Zorggroep. Ze wilden graag een leerstoel instellen rondom het thema cliëntenparticipatie. Dat was en is nog steeds een van de speerpunten van de organisatie. In die tijd – rond 2007 – was dat vrij bijzonder.

Overal waren er al cliëntenraden, die werken op basis van representatieve democratie (vertegenwoordiging door afvaardiging). Daardoor, ontstond de vraag hoe je mensen die niet in een cliëntenraad (willen) zitten meer rechtstreekse invloed kunt geven op hun omgeving.

Voordat zij bij Mosae Zorggroep aan de slag ging, voerde Baur een onderzoek uit naar de bestaande vorm van medezeggenschap, namelijk via cliëntenraden. Ze hield interviews met zowel cliëntenraadsleden als managers waarin ze vroeg naar hun ervaringen rond de medezeggenschapspraktijk. Vervolgens werden de cliëntenraadsleden uitgenodigd daar in een groep (een ‘homogene focusgroep’) samen ervaringen over uit te wisselen. Ook van managers werd een homogene focusgroep samengesteld. In een veilige omgeving konden de groepsleden vervolgens issues en zorgen uitdiepen en ideeën voor verbeteringen genereren.

In deze ‘responsieve evaluatie’ volgde een 'heterogene focusgroep' waarbij beide groepen in dialoog gingen met elkaar. Daarbij werd gekeken naar waar de verbinding tussen de groepen zat en waar ze samen naartoe wilden in de toekomst. Baur: “Door responsieve evaluatie breng je de verschillende perspectieven van de stakeholders in kaart. Voorop staat dat iedere stem wordt gehoord, dat iedereen invloed heeft op het proces en dat er gezamenlijk leren plaatsvindt. Door te streven naar wederzijds begrip leg je een basis voor verbeteringen in de praktijk.

Bij het project rond de cliëntenraden was het resultaat uiteindelijk dat de cliëntenraden en de managers een aantal verbeterafspraken maakten over hoe ze beter met elkaar kunnen communiceren en hoe ze de samenwerking soepel kunnen laten verlopen. Als onderzoekers constateerden we dat er inderdaad goede mogelijkheden bestonden om de communicatie te verbeteren, en tegelijkertijd zagen we de belemmeringen die inherent waren aan de vorm waarin de medezeggenschap in formele rechten en plichten was georganiseerd.

Leden van de cliëntenraad worden geacht mee te denken over plannen, begrotingen, fusies en grote strategische kwesties, terwijl ze vanuit hun belangenbehartiging voor cliënten ook heel graag ‘hier-en-nu’-onderwerpen op de agenda zetten. De cliëntenraden functioneren als het ware op het snijvlak van leefwereld en systeem.

Het systeem is de organisatie, daarin staan strategische kwesties centraal: geld, macht, langetermijnprocessen. Bij leefwereld gaat het niet alleen over de fysieke leefwereld, maar ook over de waarden van mensen, over het hier en nu, over hoe we met elkaar omgaan; over kwaliteit van leven. Dan gaat het meer om zoeken naar verbinding met en begrip voor elkaar dan over strategie en belangen.”

Actieonderzoek

Deze inzichten rondom het functioneren van cliëntenraden leidde tot het promotieonderzoek van Baur bij Mosae Zorggroep dat de ontwikkeling die het bestudeert zelf in gang zet. Om de onderzoeksvraag (hoe kunnen bewoners van verzorgingshuizen meer rechtstreekse invloed op hun gezamenlijke leefwereld ervaren?) te beantwoorden, moest een praktijksituatie worden gecreëerd die in de organisatie nog niet bestond.

“Daarom zijn we het bij Mosae Zorggroep helemaal vanuit actieonderzoek gaan aanpakken. Dat wil zeggen dat ik in een van de zorginstellingen (Sint Gerlachus, red.) een groep bewoners bij elkaar gebracht heb – mensen die al vaker participeerden in activiteiten, maar ook bewoners die nog niet veel participeerden.

Een groep van mensen die dus wel geïnteresseerd waren om eens met elkaar te praten. Met hen zijn we gewoon een gesprek begonnen over wat zij nu eigenlijk belangrijk vonden. Hoe ziet uw leven eruit? Wat vond u vroeger belangrijk? Wat doet u graag? Wat mist u? Dat soort basale vragen. De groep bleek het al snel prettig en waardevol te vinden om daar met elkaar over te spreken, want dat deden ze eigenlijk nooit. Vervolgens heeft zich dat voortgezet. Al gauw bleek de kwaliteit van de maaltijden een van de meest urgente thema’s, terwijl voorheen niemand dat van elkaar wist. Sint Gerlachus staat van oudsher bekend als een wat chiquere locatie in Maastricht, en de dames in de groep zeiden letterlijk dat het niet chic was om over het eten te klagen. Dat ze het er nu wel over hadden gaf veel herkenning. Vervolgens ontwikkelde zich een proces waarvan je achteraf kunt zeggen dat het om ‘relationeel empowerment’ ging, waarbij men steun van elkaar ervoer.

Overleg tussen bewoners die meer sociale interacties wilden organisaren op Scharwyerveld (resulterend in burenfeestjes).

Dat was geen lineair proces. In het begin waren ze nog erg voorzichtig en vervolgens kwam de onvrede naar boven. Dat wakkerde het uiten van klachten en onvrede aan, waarna het proces stagneerde doordat men daarin bleef hangen. Voor mij was dat het punt waarop ik dacht dat ik er misschien maar mee moest stoppen. Ik wist niet hoe het verder moest. Ik vroeg me af of ik me vergist had en echte participatie wellicht gewoon niet mogelijk was. Is dat dan mijn conclusie van het onderzoek? Dat heb ik voorgelegd aan de groep. Ik zei dat ik telkens dezelfde klachten terug zag komen en vroeg of ze het gevoel hadden dat daaraan iets veranderd moest worden. Wat willen jullie? Het bleek dat iedereen verder wilde.

Toen kon ik daarbij aansluiten door voor te stellen dan eerst eens in kaart te brengen waar ze eigenlijk heen wilden. Los van de beperkingen die ze zagen en van wat er allemaal niet mogelijk zou zijn. Wat is uw droom van de ideale maaltijden?”

Bondgenoten

Dat luidde een creatief proces in waarbij de groep aan het knippen en plakken sloeg om een collage te maken waarin die ideale situatie werd uitgebeeld. Een kok op de locatie, gezellig natafelen, meer salades in de zomer in plaats van winterkost en ’s winters juist meer stamppotten.

Ook uitspraken over sfeer en communicatie werden meegenomen. Vivianne: “Ze gingen er echt voor staan en kregen het gevoel dat ze samen echt iets konden bereiken, niet alleen voor zichzelf, maar voor alle bewoners. Zelf ben ik gaan praten met mensen uit de keuken en met vrijwilligers die de maaltijden opdienden. Ook zij bleken tegen dingen aan te lopen en zaken te willen veranderen. Toen vervolgens de bewoners met hen in gesprek gingen werden dat al snel bondgenoten. De bewoners werden door de professionals niet meer gezien als lastige mensen die vooral wat te zeuren hebben.

Ze bleken op veel punten een visie te delen over hoe het beter zou kunnen. Dus waar de vrijwilligers en de mensen uit de keuken niet eerder een duidelijk gesprek met leidinggevenden hadden gevoerd over de veranderingen die ze zouden willen, werd dat nu wel mogelijk. De leidinggevenden erkenden de problematiek en toonden zich bereid die aan te pakken. Zo hebben we een dialoogbijeenkomst gehouden en van daaruit zijn weer allerlei initiatieven genomen. Er was bijvoorbeeld een keuken aanwezig op de locatie, maar daarin werd niet gekookt. Die is heropend en er is een kok aangesteld.

De bewonersgroep ging zich op een gegeven moment ‘De Smaakmakers’ noemen. Dat is een mooie illustratie van het proces van empowerment waar ze doorheen gingen. Zij wilden de smaakmakers zijn van de locatie. Ze waren bijvoorbeeld ook betrokken bij de aanname van de kok. Vroegen een kandidaat bijvoorbeeld hoe hij de aspergesoep maakte en als die zei dat hij een pakje gebruikte, was dat natuurlijk meteen een minpunt.

Collage die 'De Smaakmakers' maakten van hun visie

Ook rond het opdienen en presenteren van de maaltijden is een aantal dingen veranderd. Maar afgezien van die tastbare resultaten heeft het proces vooral ook een gevoel van bondgenootschap voortgebracht. Empowerment van de groep zelf, en partnerschap tussen de bewoners en professionals. Dit project werd de basis van een werkwijze die we de PARTNER-benadering zijn gaan noemen.”

Nieuw licht

De uitkomsten van dit onderzoek werpen nieuw licht op mogelijkheden voor ouderen die in verzorgingshuizen wonen om invloed uit te oefenen op hun gezamenlijke leefomgeving. Door met elkaar ideeën voor verbeteringen te creëren, ervaren bewoners dat zij samen sterk staan. Bovendien worden er nieuwe samenwerkingsrelaties gecreëerd tussen hen die in verzorgingshuizen wonen en hen die er werken.

De PARTNER-benadering

PARTNER is een acroniem (letterwoord) en staat voor de begrippen Participatie, Actie, Relaties, Trust (vertrouwen), Negotiation (onderhandelen), Empowerment en Repsonsiviteit. Het doel van het werken met de PARTNER benadering is het ontwikkelen van empowerment en partnerschaprelaties tussen cliënten en medewerkers. Het proces wordt begeleid door een facilitator die met acht tot tien cliënten met verschillende achtergronden, ervaringen en interesses zo’n tien gesprekken organiseert over hoe zij hun leven in het verzorgingshuis ervaren. Op basis van gemeenschappelijke ervaringen en waarden bepaalt deze groep bewoners het onderwerp dat ze op de agenda zetten voor het verbeteren van het gemeenschapsleven en welzijn in het verzorgingshuis. Deze homogene groep gaat ook in gesprek met ander bewoners. Intussen organiseert de facilitator bijeenkomsten van homogene groepen van andere belanghebbenden en betrokkenen (één bijeenkomst per groep) zodat ook andere perspectieven aan de orde komen en de basis voor partnerschapsrelaties wordt gelegd.

Wanneer de bewoners uit de actiegroep hun verbeterideeën willen concretiseren organiseert de facilitator een heterogene groep met vertegenwoordigers van alle partijen om pilotacties op te zetten die input opleveren voor de verdere ontwikkeling van plannen en ideeën. Er wordt helderheid gezocht over waarden die aan de gegenereerde ideeën en plannen ten grondslag liggen en er wordt een gezamenlijke agenda voor praktijkverbeteringen tot stand gebracht, inclusief de inzet van geld, tijd, inzet van personeel en dergelijke. Hierbij wordt samen gezocht naar creatieve en nieuwe manieren van samenwerking, waarbij ook cliënten verantwoordelijkheid op zich nemen en acties uitvoeren. De acties worden na verloop van tijd geëvalueerd door de cliënten en de andere betrokkenen, waardoor weer nieuwe onderwerpen of ideeën voor verbeteringen kunnen ontstaan. Dat kan leiden to een nieuwe PARTNER-cyclus.

Inmiddels is deze benadering ook omarmd door ZonMw.

Geen blauwdruk

De PARTNER benadering zoals die bij de Mosae Zorggroep ontstond is sindsdien bij diverse organisaties in het land gebruikt, waarbij de opgedane ervaringen werden gebruikt om mensen uit de instellingen zelf de rol van facilitator te laten vervullen. Daarna haakten meerdere instellingen aan bij een haalbaarheidsstudie naar het fenomeen PARTNER-interventie, die vanuit de afdeling Metamedica van het UMC werd gehouden. Met name werd onderzocht wat er voor een instelling nodig is om de PARTNER-benadering succesvol te kunnen gebruiken.

Vivianne Baur: “De PARTNER-benadering is absoluut geen blauwdruk; het geeft richting op basis van een aantal belangrijke kernprincipes. We hebben tot nu toe vooral onderzoek gedaan in de ouderenzorg, maar we kijken ook verder. Zo hebben we de PARTNER benadering ook reeds uitgevoerd in de GGZ en gehandicaptensector, waar wij de komende periode ook meer onderzoek zullen doen. Zelf zet ik komend jaar mijn onderzoekswerk bij Mosae Zorggroep voort.

Samen met bewoners, cliëntenraden, medewerkers, vrijwilligers en leidinggevenden op de verschillende locaties werk ik hier aan het verder ontwikkelen van participatie en partnerschap in de organisatie. Ook ontwikkel ik een training voor mensen die als facilitator met de PARTNER benadering willen werken, zodat we nog meer zorgorganisaties kunnen laten kennismaken met deze nieuwe manier van cliëntenparticipatie."

PARTNER in de wijk

Baur is ook als projectleider betrokken bij het onderzoeksproject ‘Burgerregie in de wijk’ in Maastricht. Hierbij worden verschillende perspectieven rondom de kanteling van de Wmo en ‘burgerkracht’ in kaart gebracht binnen de zogenaamde 'Proeftuin' van de Gemeente en wordt met participatief actieonderzoek onderzocht hoe burgerparticipatie op het vlak van ‘lief & leed’ versterkt kan worden. Mosae Zorggroep heeft opdracht gegeven om te onderzoeken of de PARTNER benadering ook ingezet kan worden bij het werken in de wijken.

Uitgangspunt is dat mensen eerst in hun eigen netwerk zoeken naar mogelijkheden voor ondersteuning. Baur: “Mosae Zorggroep vroeg zich af of de PARTNER benadering niet ook in deze setting bij zou kunnen dragen aan het ontwikkelen van participatie en partnerschap. Om dat te onderzoeken legt mijn collega nu rechtstreeks contacten met wijkbewoners en hulpverleners om te kijken waar de aanknopingspunten zitten voor participatie – en wat de mensen zelf willen. Er wordt vanuit de overheid veel verwacht van burgers, maar wat willen en kunnen mensen eigenlijk zelf, wat zijn bevorderende en belemmerende factoren voor participatie? Welke issues ervaren burgers en professionals rondom 'burgerparticipatie' en hoe kunnen zij hierbij van elkaar leren?

Dit onderzoeken we wederom door middel van responsieve evaluatie. Vervolgens kijken we of en hoe we de PARTNER benadering daarbij kunnen inzetten, als een manier voor mensen om samen sterk te staan en een waardevolle bijdrage te leveren aan hun gezamenlijke leefomgeving."